Układ pokarmowy – budowa, rola, funkcje, choroby

Układ pokarmowy (inaczej układ trawienny) jest odpowiedzialny za przyjmowanie pokarmów i napojów oraz ich przetwarzanie. Powstałe w ten sposób składniki odżywcze są następnie przekazywane do krwiobiegu, gdzie rozpoczynają wędrówkę do wszystkich komórek naszego ciała. Prawidłowa higiena układu pokarmowego jest bardzo ważna ze względu na fakt, że jej zaniedbywanie może prowadzić do wielu poważnych problemów zdrowotnych. Poniżej przedstawiamy budowę układu pokarmowego człowieka, jego funkcje oraz najczęściej występujące choroby.

Budowa przewodu pokarmowego

Przewód pokarmowy składa się z wielu powiązanych ze sobą odcinków. Każdy z nich spełnia określoną funkcję, bez której nie jest możliwe utrzymanie organizmu człowieka w pełnym zdrowiu. Narządy wchodzące w skład przewodu pokarmowego to: jama ustna, gardło, przełyk, żołądek, jelito cienkie oraz jelito grube.

Anatomia układu pokarmowego u każdej żywej istoty zależy przede wszystkim od pokarmów, jakie są przez nią spożywane. W naturze przewód pokarmowy u roślinożerców jest dłuższy niż u drapieżników. Ludzie pobierają składniki odżywcze z obu tych źródeł, dlatego też długość naszego układu pokarmowego nie jest ani największa, ani najmniejsza w świecie zwierząt.

Funkcje układu pokarmowego

Elementem układu pokarmowego, w którym rozpoczyna się trawienie, jest jama ustna. Proces jest przeprowadzany dzięki enzymom, które są wytwarzane przez ślinianki. W jamie ustnej pokarm jest także rozdrabniany, a następnie przekazywany do dalszej części układu pokarmowego, czyli gardła i przełyku.

Żołądek jest odcinkiem układu pokarmowego, w którym zachodzi ,,największa praca” związana z trawieniem. Obecne w jego błonie śluzowej gruczoły wytwarzają tzw. soki żołądkowe (głównie kwas solny), które pozwalają na przetworzenie spożytego pokarmu w łatwo przyswajalną papkę. W dalszej części procesu trawienia jest ona przekazywana do jelit.

Jelito cienkie to najdłuższy odcinek przewodu pokarmowego. U dorosłego człowieka ma średnio około 4-5 m długości. To właśnie na tej przestrzeni rozpoczyna się wchłanianie składników pokarmowych do krwiobiegu. Na schemacie układu pokarmowego człowieka łatwo zauważyć, że jelito cienkie znajduje się bezpośrednio za żołądkiem i przechodzi płynnie w jelito grube.

W naturalnym układzie jelit jelito grube sąsiaduje z jelitem cienkim i jest od niego oddzielone jedynie zastawką krętniczo-kątniczą (tzw. zastawką okrężnicy). Z drugiej strony natomiast kończy się odbytem, czyli otworem, przez który są wydalane produkty przemiany materii. Funkcją jelita grubego jest wchłanianie tych składników odżywczych, które nie dostały się do krwiobiegu w jelicie cienkim, a także formowanie kału.

Łączna długość układu pokarmowego człowieka wynosi około 8 metrów. Oprócz ślinianek występują w nim również inne gruczoły trawienne: wątroba i trzustka. Wydzielają enzymy, ale także spełniają szereg innych zadań niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania organizmu.

Gruczoły ślinowe (ślinianki) znajdują się przede wszystkim pod językiem, a także w okolicach żuchwy i uszu. Odpowiadają za produkcję śliny, która zawiera wodę i inne substancje, m.in. enzym zwany amylazą ślinową. To właśnie on jest pierwszym czynnikiem, który zapoczątkowuje trawienie pokarmów. W ślinie znajdują się także substancje bakteriobójcze oraz utrzymujące prawidłowe pH jamy ustnej.

Bardzo ważna dla prawidłowego funkcjonowania przewodu pokarmowego człowieka jest wątroba. To największy, a jednocześnie jeden z najistotniejszych gruczołów w naszym organizmie, który posiada wiele trudnych do przecenienia funkcji. Wątroba odpowiada za prawidłową gospodarkę węglowodanową, tłuszczową i białkową organizmu, gromadzi także zapasy witamin A, D i B12. Do jej zadań należy także produkcja żółci, która jest niezbędna do trawienia tłuszczów. Ponadto wątroba odtruwa organizm, unieszkodliwiając dostarczane w pożywieniu toksyny – odpowiada m.in. za rozkładanie alkoholu oraz lekarstw. Ma również funkcje autoimmunologiczne, m.in. neutralizuje drobnoustroje, takie jak wirusy czy bakterie.

Trzustka to narząd, który wspomaga układ pokarmowy poprzez produkowanie enzymów trawiennych. Należą do nich m.in. trypsyna,  rybonukleaza i deoksyrybonukleaza. Zdrowa trzustka ma również zdolność kontrolowania poziomu glukozy we krwi, a także neutralizowania kwaśnej treści żołądkowej. 

Wszystkie odcinki układu pokarmowego są wyjątkowo ważne dla naszej homeostazy, czyli stanu, w którym organizm osiąga równowagę zdrowotną. Dlatego też warto dbać o ich higienę, tak aby możliwie jak najpełniej zapobiegać wystąpieniu chorób układu pokarmowego.

Choroby układu pokarmowego

Układ trawienny człowieka, jak każdy inny układ naszego ciała, składa się z elementów, o których kondycję należy stale dbać. W przeciwnym razie narządy układu pokarmowego mogą zostać trwale lub czasowo uszkodzone, co wpływa na nasze samopoczucie, zdolność do normalnego funkcjonowania, a nawet na długość i jakość naszego życia. Najczęstsze choroby układu pokarmowego dotyczą jelit. Należą do nich przede wszystkim rak jelita grubego, zespół jelita drażliwego, wrzodziejące zapalenie jelita grubego oraz choroba Leśniowskiego-Crohna. Często występującym schorzeniem układu pokarmowego jest także celiakia, która bywa mylona z alergią na określone składniki przyjmowanej diety.

Rak jelita grubego jest nowotworem złośliwym, dotykającym zwykle pacjentów powyżej 50. roku życia. W Polsce odnotowuje się około 18000 nowych zachorowań rocznie. Do najczęstszych objawów tej choroby układu pokarmowego należą:

• bóle brzucha,
• zmiana rytmu wypróżniania się,
• krew w stolcu,
• niedokrwistość,
• utrata masy ciała,
• ogólne osłabienie organizmu.

Choroba może być eradykowana z organizmu pacjenta wówczas, gdy zostanie wykryta we wczesnym stadium rozwoju i nie zdąży dać przerzutów na inne narządy. Dlatego tak ważne są badania profilaktyczne, w tym przypadku szczególnie kolonoskopia.

Choroba Leśniowskiego-Crohna to jeden z rodzajów nieswoistego zapalenia jelit, obejmującego najczęściej jelito grube lub jelito kręte. To schorzenie przewlekłe, które wykazuje cechy nawrotowości (naprzemiennie występujące stany zaostrzeń i remisji). Najczęstszymi objawami choroby Leśniowskiego-Crohna są:

• ból brzucha, 
• biegunka,
• ogólne osłabienie organizmu, 
• gorączka,
• krew w stolcu, 
• opór w jamie brzusznej, 
• utrata wagi,
• przetoki, szczeliny i ropnie w okolicy odbytu,
• przetoki jelitowo-skórne.

Wrzodziejące zapalenie jelita grubego to choroba autoimmunologiczna, która najczęściej dotyka młodych osób pomiędzy 20. a 40. rokiem życia. Pacjenci skarżą się na takie objawy, jak:

• ból brzucha,
• biegunki i/lub zaparcia,
• krew w stolcu,
• ogólne osłabienie organizmu,
• utrata wagi,
• afty w jamie ustnej.

Ta choroba układu pokarmowego rozpoczyna się od stanu zapalnego błony śluzowej jelita. Jeżeli odpowiednie leczenie nie zostanie wdrożone na czas, dochodzi do powstawania bolesnych owrzodzeń i obrzęku ściany jelita. W dalszej fazie rozwoju choroby pojawiają się powikłania, które mogą stanowić niebezpieczeństwo dla zdrowia i życia pacjenta. Należą do nich m.in. toksyczne rozdęcie okrężnicy, a także rak jelita grubego.

Celiakia to choroba układu pokarmowego rozwijająca się w obrębie jelita cienkiego. To schorzenie autoimmunologiczne o podłożu genetycznym. Charakteryzuje się nietolerancją glutenu, czyli rodzaju białka, które w naturze występuje w zbożach. U chorych na celiakię gluten wywołuje zanik kosmków jelitowych w jelicie cienkich, a co za tym idzie – nieprawidłową perystaltykę tego narządu oraz upośledzenie funkcji wchłaniania składników odżywczych. Zdiagnozowana celiakia stanowi jedyne wskazanie medyczne do zastosowania u chorego ścisłej diety bezglutenowej.

Zespół jelita drażliwego to schorzenie układu pokarmowego, które według różnych źródeł dotyka od 10 do 20% dorosłej populacji w Europie (przy czym kobiety zapadają na nie około dwukrotnie częściej od mężczyzn). Objawia się silnymi bólami brzucha, wzdęciami oraz biegunką lub zaparciami o trudnej do ustalenia przyczynie. Warto zauważyć, że około połowa pacjentów cierpiących na zespół jelita drażliwego ma również stwierdzone zaburzenia w sferze psychologicznej, wśród których najczęściej występującymi są stany lękowe oraz depresja. Czynnikiem, po którym można rozpoznać zespół jelita drażliwego, jest fakt, że u większości pacjentów objawy zmniejszają się lub nasilają w niedługim czasie po wypróżnieniu. Na zespół jelita drażliwego wskazuje także wykluczenie w badaniach innych chorób układu pokarmowego.

Choroby układu pokarmowego – czynniki ryzyka

Choć wiele chorób układu pokarmowego ma podłoże genetyczne, nierzadko zdarza się, że można skutecznie ograniczać ryzyko ich wystąpienia. Niebagatelne znaczenie dla rozwoju różnych schorzeń ma sposób odżywiania pacjenta. Wyłączając celiakię, której objawy są wywoływane przez gluten, warto pamiętać, że ryzyko wystąpienia chorób układu pokarmowego jest tym większe, im bardziej ciężkostrawne i kaloryczne są posiłki, które na co dzień spożywamy. Osobom obciążonym genetycznie zaleca się wybieranie potraw bogatych w błonnik, probiotyki i prebiotyki, które mają właściwości przeciwzapalne, a także wspomagają namnażanie się naturalnej mikroflory jelitowej. Ponadto wskazana jest dieta bazująca na warzywach i owocach, a także nasionach roślin strączkowych, zbożowych produktach pełnoziarnistych i niskotłuszczowych produktach mlecznych.

W niektórych przypadkach czynnikami ryzyka może być nadmierna higienizacja życia, która wyjaławia nasz organizm z „dobrych” (potrzebnych do prawidłowego funkcjonowania) bakterii. Potwierdzono także wpływ długotrwałego przyjmowania doustnej antykoncepcji hormonalnej na nasz układ pokarmowy. Wiadomo również, że palenie tytoniu w znaczący sposób zaostrza przebieg wielu chorób układu pokarmowego. Do ich wystąpienia mogą przyczynić się także przebyte infekcje przewodu pokarmowego, choroby i zaburzenia psychiczne.

Ważnym elementem profilaktyki jest również regularne wykonywanie badań kontrolnych: endoskopowych (gastroskopia, kolonoskopia), histopatologicznych i obrazowych (rezonans magnetyczny, tomografia komputerowa), a także badań laboratoryjnych (OB, morfologia krwi, badanie ogólne moczu) lub stolca (badanie bakteriologiczne i pasożytnicze).

Centrum Medyczne Synexus zajmuje się prowadzeniem badań klinicznych dotyczących schorzeń przewlekłych. Zapraszamy pacjentów ze zdiagnozowaną chorobą Leśniowskiego-Crohna bądź z wrzodziejącym zapaleniem jelita grubego, którzy poszukują nowych metod terapeutycznych, na bezpłatne konsultacje ze specjalistą. 

lek. Michał Dąbrowski