Mukowiscydoza – przyczyny, objawy, leczenie

Mukowiscydoza jest jedną z najbardziej znanych, a przy tym najczęściej występujących chorób genetycznych. Przede wszystkim wpływa na poprawne działanie układu oddechowego, jednak jej objawy dotykają też układu pokarmowego i rozrodczego. Sprawia to, że przebieg jest różnorodny i niejednoznaczny. Jak rozpoznać mukowiscydozę, jakie są jej symptomy i możliwości leczenia? Poznaj najważniejsze fakty o mukowiscydozie u dorosłych i dzieci.

Jakie są przyczyny mukowiscydozy?

Mukowiscydoza jest nieuleczalną chorobą genetyczną. Jako jej przyczynę wskazuje się defekt białka CFTR, który tworzy kanał chlorkowy. Występuje w błonach komórek budujących wiele narządów i umożliwia przechodzenie jonów chlorkowych przez błonę. Mutacja genowa, do której dochodzi, powoduje zmianę składu wydzieliny produkowanej przez komórki. Śluz przy mukowiscydozie jest gęsty i lepki, co skutkuje zatykaniem przewodów wyprowadzających. Patologia objawia się zarówno w komórkach gruczołowych, jak i innych narządach, np. wątrobie, trzustce, drogach rodnych.

Mukowiscydoza a genetyka

Gen mukowiscydozy w populacji europejskiej występuje z częstotliwością 1 na 2500 urodzeń. Podobnie kształtuje się częstotliwość występowania schorzenia u Latynosów i Afroamerykanów. Choroba ujawnia się wtedy, kiedy mutacja genu występuje w obu wariantach genu odpowiedzialnego za klonowanie kanału chlorkowego. W przypadku, gdy dochodzi do mutacji tylko jednego wariantu, osoba jest zdrowa, ale pozostaje nosicielem mukowiscydozy. Sposób dziedziczenia choroby sprawia, że zachorować mogą zarówno chłopcy, jak i dziewczynki. Mukowiscydoza u dzieci, które mają dwoje zdrowych rodziców-nosicieli występuje w stosunku 1:4.

Lekarze zaznaczają, że mutacja genu może występować w różnym stopniu i pod wieloma rodzajami. W zależności od tego mówi się o różnych rodzajach mukowiscydozy. Rodzaj mutacji ma wpływ na sam przebieg choroby i jej zaawansowanie.

Mukowiscydoza: objawy podstawowe

Mukowiscydoza u dorosłych i dzieci objawia się podobnie – u ponad 90% chorych jako pierwsze i dominujące pojawiają się symptomy pochodzące z układu oddechowego. Przyjmują postać:

• napadowego lub przewlekłego kaszlu,
• duszności,
• nawracającego zapalenia płuc i/lub oskrzeli, co powoduje włóknienie płuc i rozstrzenia oskrzeli;
• zapalenia oskrzeli,
• polipów nosa,
• przewlekłego zapalenia zatok obocznych nosa,
• lepkiego i gęstego śluzu, który zalega w oskrzelach i przyczynia się do rozwoju bakterii,
• przewlekłego zakażenia pałeczkami ropy błękitnej lub gronkowca złocistego.

Mukowiscydoza: pozostałe objawy

Oprócz objawów z układu oddechowego przy mukowiscydozie pojawiają się nieprawidłowości w funkcjonowaniu układu pokarmowego (występują u ok. 75% chorych). Jako te najczęściej obserwowane wymienia się:

• zbyt długo trwająca żółtaczka – to główny objaw mukowiscydozy u noworodka;
• obfite stolce o brzydkim zapachu i tłuszczowej strukturze (występujące już we wczesnym dzieciństwie);
• problemy z nabieraniem masy ciała i wzrostem;
• wypadanie śluzówki odbytnicy;
• kamica żółciowa u dzieci;
• nawracające zapalenie trzustki u dzieci;
• blokowanie przewodów trzustkowych przez gęsty i lepki śluz, spożywane produkty nie są trawione i odpowiednio wchłaniane;
• na etapie płodowym – skręt jelita;
• zablokowanie przewodów ślinianek gęstą wydzieliną śluzową;
• czasem pojawia się wtórna marskość żółciowa wątroby.

Oprócz tego u chorych może wystąpić: opóźnienie w rozwoju fizycznym, tzw. „słony pot”, palce pałeczkowate, stałe zmęczenie, problemy z rozwojem mięśni.

Mukowiscydoza u dzieci: objawy i rokowania

Mukowiscydoza u niemowląt i najmłodszych dzieci jest niezwykle niebezpieczna. Może być przyczyną zaburzeń rozwoju i sprawić, że dziecko wolniej rośnie i słabiej przybiera na wadze. Niemowlętom grozi również zniszczenie trzustki przez zalegające w niej soki trawienne. W efekcie u dzieci z mukowiscydozą często dochodzi do nietolerancji i cukrzycy, a także nieprawidłowości w funkcjonowaniu wątroby. W późniejszym czasie prowadzi to do marskości żółciowej wątroby, która występuje aż u 75% chorych na mukowiscydozę.

Mukowiscydoza: różnice w objawach u dzieci i dorosłych

Objawy w przypadku mukowiscydozy dla różnych grup wiekowych są podobne, jednak przy bliższym przyjrzeniu się, można zauważyć pewne różnice. U osób dorosłych, oprócz symptomów dotyczących układu oddechowego, pojawia się też bezpłodność, osteoporoza, obrzęk ślinianek przyusznych oraz palce pałeczkowate. Objawy mukowiscydozy u dzieci są nieco inne, a wynika to z różnic w wykształcaniu organów wewnętrznych. Mukowiscydoza u noworodków objawia się przede wszystkim późniejszym oddaniem smółki, czyli pierwszego stolca. Zajmuje to więcej niż 48 godzin, czyli standardowy czas dla dziecka zdrowego.

Jak rozpoznać mukowiscydozę?

W ok. 4% przypadków choroba przybiera postać łagodną i nie dochodzi do jej rozpoznania przed 18. rokiem życia. Jednak u większości pacjentów objawy są na tyle silne, że skłaniają do przeprowadzenia badań. Należy wspomnieć, że od 2009 roku w Polsce działa system badań przesiewowych w kierunku mukowiscydozy. Jest finansowany przez Ministerstwo Zdrowia. Dzięki temu mukowiscydoza u niemowlaka może być wykryta, zanim jeszcze pojawią się pierwsze symptomy. Badanie polega na pobraniu kropli krwi z pięty noworodka i przebadanie jej laboratoryjnie. Nieprawidłowy wynik oznacza konieczność dalszej diagnostyki i leczenia w poradni specjalistycznej.

Objawy mukowiscydozy u niemowlaka połączone z nieprawidłowym wynikiem badania przesiewowego, objawami klinicznymi lub historią występowania choroby w rodzinie kwalifikuje do badań genetycznych. Mają one na celu znalezienie mutacji w obrębie genu kodującego białko CFTR. Badania genetyczne mogą być też przeprowadzone u osób starających się o dziecko, a u których istnieje ryzyko wystąpienia tej choroby genetycznej. Mukowiscydoza w czasie ciąży może być wykryta za pomocą amniopunkcji lub biopsji kosmówkowej.

Test potowy na mukowiscydozę

Starsze dzieci i dorośli z podejrzeniem mukowiscydozy są kierowani na test potowy, inaczej nazywany chlorkowym. Jego przeprowadzenie jest zasadne, jeśli występują objawy kliniczne schorzenia oraz kiedy test przesiewowy dał wynik pozytywny. Test powinno wykonać się u pacjenta i jego rodzeństwa. Polega na pobraniu próbki potu i zbadaniu jego składu pod względem stężenia jonu chlorków. Dwa dodatnie wyniki testu chlorkowego potwierdzają mukowiscydozę. Za wynik dodatni postrzega się stężenie jonu chlorku większe niż 40 mmol/l u niemowląt, a u starszych dzieci przekroczenie 60 mmol/l.

Mukowiscydoza: leczenie

Do tej pory medycyna nie poznała lekarstwa na mukowiscydozę. Z racji tego, że mukowiscydoza jest chorobą genetyczną, nie da się jej przeciwdziałać. Stosowane dotychczas terapie i metody leczenia są nakierowane na łagodzenie skutków schorzenia, poprawę jakości życia i jego przedłużenie. Podaje się, że obecnie średnia życia osób z tą chorobą wynosi 40 lat. Z roku na rok jednak rokowania są coraz lepsze. Postęp zawdzięcza się głównie wczesnemu wykrywaniu i szybkiemu rozpoczęciu leczenia. Należy jednak pamiętać, że skutki mukowiscydozy dla pacjenta są znaczące. Powikłania, jakie mogą wystąpić to:

• rozstrzenie oskrzeli, czyli ich patologiczne poszerzenie,
• zwłóknienie płuc,
• przewlekły stan zapalny zatok przynosowych,
• polipy nosa i zatok,
• niewydolność trzustki,
• hepatomegalia i splenomegalia, czyli powiększenie wątroby i śledziony,
• marskość wątroby,
• niedrożność jelit,
• wypadanie błony śluzowej odbytnicy,
• pałeczkowate palce – paznokcie mają kształt podobny do zegarkowego szkiełka,
• odma opłucnowa,
• krwioplucie,
• cukrzyca,
• nadciśnienie wrotne,
• osteoporoza.

Mukowiscydoza: leki i terapie pozafarmakologiczne

Obecnie chorym podaje się nowoczesne leki oddziałujące bezpośrednio na defekt białka CFTR. Mają zwalczać bezpośrednią przyczynę mukowiscydozy. Leki mogą być jednak stosowane tylko w przypadku niektórych mutacji genu mukowiscydozy.

Standardowo pacjentom podaje się środki farmakologiczne mające na celu rozrzedzać śluz, zapobiegać występowaniu przewlekłych zakażeń i zaostrzeniom choroby. Oprócz tego przepisywane są leki rozkurczające oskrzela, przeciwzapalne, substytuty enzymów trzustkowych oraz witamin rozpuszczalnych w tłuszczach, bisfosfoniany.

Chory może równocześnie być poddawany też innym formom terapii m.in. dietoterapii, fizjoterapii czy psychoterapii.  

Mukowiscydoza: leczenie operacyjne

Najbardziej zaawansowaną formą terapii jest leczenie operacyjne. Jest zarezerwowane dla najcięższych, powikłanych stadiów choroby. Operację przy mukowiscydozie przeprowadza się, kiedy standardowe metody leczenia zawodzą i dochodzi do zaawansowanej niewydolności oddechowej. Polega na przeszczepie płuc, ewentualnie na innych zabiegach w obrębie tego narządu, np. lobektomii.

Obecnie Centrum Medyczne Synexus prowadzi bezpłatne konsultacje lekarskie dla pacjentów ze zdiagnozowaną przewlekłą obturacyjną chorobą płuc (POChP), podczas których można dowiedzieć się m.in. o nowych możliwościach terapeutycznych. Szczegóły dotyczące konsultacji i badań są dostępne na naszej stronie internetowej. 

 lek. Michał Dąbrowski