Udar mózgu – przyczyny, objawy, leczenie. Jak zminimalizować ryzyko udaru?

Udar mózgu następuje w wyniku zwężenia albo całkowitego zamknięcia tętnic doprowadzających krew do mózgu. W takiej sytuacji nie dociera do niego w odpowiedniej ilości krew i tlen. Inna postać to udar niedokrwienny mózgu. Wylew również jest formą udaru.

W Europie w związku z rosnącą liczbą osób starszych udar staje się coraz poważniejszym wyzwaniem dla służb medycznych. Do tego stopnia, że Europejska Organizacja Udarowa (ESO) przygotowała na lata 2018-2030 Europejski Plan Walki z Udarem (ESAP). Choroba w dużej mierze ma związek ze stylem życia, a odpowiednia hospitalizacja może wydłużyć życie pacjentów i poprawić jego jakość, dlatego sporo zależy tu od służb krajowych i europejskich. Jednak przede wszystkim chorzy powinni zdobywać wiedzę na własną rękę, by móc odpowiednio zapobiegać udarowi i leczyć jego konsekwencje.

Pierwsze objawy udaru mózgu

Zdarza się, że udar przechodzi niezauważony. Jednak u wielu osób da się zareagować szybko, jeśli zostaną odpowiednio wcześnie zauważone pierwsze objawy udaru mózgu:

• opadający kącik ust,
  
• uczucie niedowładu, słabości w jednej części ciała,
  
• utrudnienia w mówieniu,
  
• niewyraźne widzenie,
  
• zawroty głowy,
  
• silny ból głowy.

Jeśli po zaobserwowaniu takich objawów atak zostanie szybko rozpoznany, możliwa jest pomoc lekarska. W przeciwnym razie udar może zakończyć się nawet trwałą niepełnosprawnością lub śmiercią. Najpoważniejsze możliwe skutki udaru mózgu to niedowład kończyn lub nawet połowy ciała i zaburzenia mowy.

Objawy udaru mózgu mogą oznaczać, że już do niego doszło. Zdarza się jednak, że pacjent zauważa jedną z powyższych przypadłości, która mija po kilkunastu minutach lub kilku godzinach. Wtedy warto natychmiast udać się do lekarza i zacząć leczenie. Mogą to być objawy ostrzegawcze, które nie oznaczają, że udar nastąpił, ale zapowiadają jego pojawienie się w ciągu najbliższych miesięcy. Stały kontakt z lekarzem, wprowadzanie pierwszych zmian stylu życia i obserwacja swojego organizmu mogą sprawić, że gdy nastąpi, będzie miał łagodniejszy przebieg. Szybciej zostanie wówczas również udzielona pierwsza pomoc.

Jakie czynniki zwiększają ryzyko udaru?

Najczęściej do udaru dochodzi w wyniku:

• zakrzepu żył i tętnic,
  
• zatoru w obrębie serca,
  
• uszkodzenia tętniczek.

W przypadku zakrzepu tętnicy dochodzi najpierw do stwardnienia tętnic. Zazwyczaj odkłada się w nich cholesterol i wapń, w wyniku czego tętnice stają się mniej elastyczne i węższe. W końcu krew z trudem przedostaje się przez tętnice, aż dochodzi do zakrzepu. Jeśli chodzi o uszkodzenia tętniczek, to z uwagi na ich niewielki rozmiar, bardzo łatwo może skończyć się całkowitą lub częściową niedrożnością. Również migotanie przedsionków czy zakrzepy w obrębie serca należą do częstych przyczyn udaru.

Profilaktyka udaru mózgu

Przyczyną udaru mózgu są zakrzepy i zatory, które wiążą się najczęściej z nieprawidłowym stylem życia. Chodzi głównie o:

• palenie papierosów i picie alkoholu,
  
• dietę bogatą w tłuszcze nasycone, tłuszcze utwardzane i cukier,
  
• brak ruchu,
  
• nieprawidłowo leczoną lub nierozpoznaną cukrzycę.

W przypadku większości pacjentów, gdy badania wykazują stale rosnący poziom cholesterolu czy nadciśnienie tętnicze, nie da się uniknąć wprowadzenia zmian stylu życia. Chodzi głównie o większą dawkę ruchu, rezygnację z nałogów i zdrowe odżywianie się. W nieco trudniejszej sytuacji są pacjenci chorujący na cukrzycę. 

Wśród rodzajów udarów wyróżnia się też „pocukrzycowe”, czyli związane z powikłaniami po cukrzycy. Choć chorzy niekiedy bagatelizują to ryzyko, w rzeczywistości nieleczona cukrzyca może łatwo przerodzić się właśnie w udar i inne poważne zaburzenia czy schorzenia. Niekiedy da się zatrzymać zmiany i zapobiec udarowi, jeśli tylko zostanie wprowadzone szybkie i prawidłowe leczenie cukrzycy. 

Ryzyko wystąpienia udaru mózgu i jego konsekwencje

Ciekawe badania nad osobami po udarze mózgu przeprowadzono w 2010 roku w Klinice Neurologii Uniwersyteckiego Szpitala Klinicznego w Białymstoku. Wzięto pod uwagę 299 leczących się tam pacjentów. Okazało się, że:

• ryzyko udaru jest nieco wyższe w przypadku kobiet: wśród pacjentów było 51,5% kobiet i 48,5% mężczyzn,
• średni wiek osoby dotkniętej udarem to 74 lata,
• 80 proc. pacjentów miało jednocześnie nadciśnienie tętnicze,
• ok. 10 proc. osób miało chorobę niedokrwienną serca,
• 5,1 proc. było po zawale mięśnia sercowego (w grupie chorych na cukrzycę – 9,4 proc.),
• u 40,4 proc. osób występowało migotanie przedsionków (przy cukrzycy: u 46,9 proc.),
• u 14 proc. (29,7 proc. z cukrzycą) stwierdzono zwężenie naczyń szyjnych.

Średnio pacjenci po udarze spędzali w szpitalu ok. 16 dni. Dla mniej więcej co piątego był to już któryś udar z kolei. Po zakończonych badaniach stwierdzono, że udar zakończył się śmiercią dla co 11 pacjenta. 

Jak widać, po udarze szczególnie powinny dbać o siebie osoby chore na  cukrzycę. Chorzy powinni regularnie się badać i przyjmować leki. Ryzyko choroby spadnie, jeśli będą kontrolowali poziom cukru we krwi i utrzymywali go na prawidłowym poziomie.

Badania dla chorych z udarem mózgu

Udar wpływa na stężenie glukozy we krwi, nawet jeśli pacjent kontroluje swoje schorzenie i prawidłowo się leczy, o czym powinni pamiętać cukrzycy i osoby wrażliwe na wahania poziomu cukru we krwi. Każda osoba, która podejrzewa u siebie udar lub go przeszła, powinna dbać o aktualne wyniki badań krwi (lipogram, morfologia, kreatynina, glukoza), bo mogą się przydać do planowania leczenia specjaliście, który będzie czuwał nad stanem pacjenta.

Leczenie udaru mózgu

Po udarze mózgu pierwsza pomoc powinna opierać się na natychmiastowym udaniu się do szpitala. Statystyczny czas, jaki spędzają w nim chorzy, wynosi ok. 2 tygodnie, choć oczywiście może być krócej. Chorzy na cukrzycę zazwyczaj spędzają w nim nieco więcej czasu, bo leczenie jest bardziej skomplikowane.

Poza tym pierwsza pomoc po udarze mózgu to podanie kroplówki. Jeśli to konieczne, pacjent zostaje podłączony do respiratora. Lekarz może zlecić tomografię komputerową głowy. Dodatkowe badania podczas pobytu w szpitalu to:

• EKG,
  
• badanie krwi,
  
• RTG klatki piersiowej
  
• USG tętnic,
  
• rezonans magnetyczny,
  
• arteriografia tętnic.

Następnie zostają podane określone leki, tzw. rekombinowane tkankowe aktywatory plazminogenu. Mają za zadanie rozpuścić skrzep krwi, by znów swobodnie tętnicą krew mogła popłynąć do mózgu. Tu liczy się szybkość, bo takie leki są najbardziej skuteczne do ok. 3-4 godzin po udarze mózgu. Leczenie tego typu niestety nie jest dostępne w każdym szpitalu. Wiele zależy tu też od szybkości reakcji pogotowia ratunkowego i służb szpitalnych. Zdarza się, że chory miał udar nocą i zauważył jego skutki dopiero rano. Wtedy mogło już dojść do niedotlenienia mózgu i nieodwracalnych zmian. Jeśli nastąpił udar mózgu lewostronny lub prawostronny krwotoczny, może być konieczna operacja, która wpływa na długość pobytu w szpitalu i rokowania.

Rehabilitacja po udarze

Państwowa służba zdrowia nie zawsze oferuje rehabilitację na poziomie, który jest w stanie pomóc pacjentom. Warto więc również na własną rękę szukać dostępnych form terapii pamiętając, że udar jest dziś najczęstszą przyczyną niepełnosprawności. W niektórych przypadkach odpowiednia rehabilitacja może poprawić jakość życia lub zapobiec trwałemu kalectwu. Chodzi o tradycyjną rehabilitację ruchową i fizjoterapię. Dopiero od niedawna w kontekście rehabilitacji po udarze mózgu mówi się o psychoterapii czy terapii społecznej. Sam udar to czasem kilka minut bólu i pewien czas spędzony w szpitalu. Jednak dla chorego może oznaczać duży stres, a czasem trwałe zmiany w osobowości. Pogłębiają się, jeśli dotychczas sprawny człowiek jest zdany na pomoc innych i musi zmienić pracę czy styl życia. W szpitalach nie zawsze mówi się o tego typu czynnikach, dlatego to często od pacjenta zależy, czy skorzysta z takich form rehabilitacji po udarze, jak:

• pomoc psychologa, psychoterapeuty,
  
• rehabilitacja społeczna,
  
• rehabilitacja zawodowa,
  
• terapia poprzez pracę,
  
• hipoterapia i inne terapie z udziałem zwierząt.
  

W pierwszej chwili może się wydawać, że na tle operacji i zaawansowanych leków terapie ukierunkowane na psychikę mają małe znaczenie dla zdrowia. Nic bardziej mylnego. Badania na ten temat przeprowadzono w Szwecji na 123 pacjentach. Każdy z nich miał udar od 10 miesięcy do 5 lat przed badaniem. Części z nich zalecono hipoterapię (terapię z udziałem koni), zajęcia muzyczno-ruchowe, a reszcie tradycyjną rehabilitację w szpitalu. Po 12 tygodniach hipoterapii (zajęcia dwa razy w tygodniu) jeźdźcy mieli wyniki badań lepsze o 10 proc. U ponad połowy poprawa utrzymała się również do pół roku po zakończeniu jazd. Zajęcia muzyczne i taneczne poprawiały stan pacjentów tylko o 5 proc. Tradycyjna rehabilitacja przyniosła efekt tylko 0,5 proc. To pokazuje, jak wiele zależy od pozytywnego podejścia i wychodzenia poza schematy, również podczas szukania dla siebie terapii i badań. Szczególnie u pacjentów z cukrzycą, którym często towarzyszy wówczas strach i przygnębienie, związane z koniecznością rygorystycznego pilnowania poziomu cukru we krwi i diety.

Jak zapobiec udarowi mózgu w przyszłości?

Z badań USK w Białymstoku wynika, że spośród 299 badanych pacjentów po udarze mózgu, dla 18,3 proc. był to już kolejny udar. W przypadku cukrzyków odsetek wyniósł 26,6 proc. Oznacza to, że mają nieco większe szanse na ponowny udar mózgu. Zmiany niedokrwienne mózgu są ściśle połączone z hiperglikemią i nadciśnieniem tętniczym. Ryzyko ponownego udaru to ok. 10 proc. po roku od pierwszego i 5-8 proc. w każdym następnym roku. Pacjenci chorzy na cukrzycę typu 2 powinni pamiętać o tym, że dla nich ryzyko może być kilkukrotnie wyższe.

Lek. Michał Dąbrowski

Bibliografia:

1. B. Błaszczyk, R. Czernecki, H. Prędota-Panecka: Profilaktyka pierwotna i wtórna udarów mózgu, Studia Medyczne, 2008
2. Praca zbiorowa, NFZ o zdrowiu. Cukrzyca, Warszawa, 2019
3. D. Ługowska, K. Snarska: Cukrzyca jako czynnik ryzyka udaru niedokrwiennego mózgu, Pielęgniarstwo Neurologiczne i Neurochirurgiczne, 2012
4. A. Członkowska, J. Benbenek, Nadciśnienie tętnicze u chorych z udarem niedokrwiennym mózgu, II Klinika Neurologii, Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa, 2013, https://podyplomie.pl/kardiologia/10106,nadcisnienie-tetnicze-u-chorych-z-udarem-niedokrwiennym-mozgu
5. K. Torchała, Udar to najczęstsza przyczyna niepełnosprawności, PAP, 2019, https://www.mp.pl/pacjent/udar/aktualnosci/221568,udar-najczestsza-przyczyna-niepelnosprawnosci
6. G. Kozera: Edukacja chorego po udarze mózgu, Choroby Serca i Naczyń, 2007
7. Jazda konna najlepsza w terapii po udarze, Jeździecki świat, 2017, https://gallop.pl/terapia-jazda-konna/