Choroby autoimmunologiczne – rodzaje, diagnostyka. Czym są jak je leczyć?

Coraz częściej słyszy się o chorobach autoimmunologicznych. Co to jest? Schorzenia te wynikają z nieprawidłowego funkcjonowania układu odpornościowego. Choroby autoimmunologiczne nazywane są również chorobami z autoagresji – oznacza to, że układ immunologiczny uznaje swoje własne komórki za obce i próbuje je zwalczać. Postępujące zapalenie autoimmunologiczne z czasem zaczyna dawać objawy ze strony narządów lub całych układów w organizmie.

Co to jest choroba autoimmunologiczna?

Najprościej mówiąc, to choroba układu immunologicznego (odpornościowego). Autoimmunizacja polega na reakcji obronnej organizmu skierowanej przeciwko własnym komórkom. Układ odpornościowy traci zdolność do rozróżniania antygenów „własnych” i „obcych”, co prowadzi do niszczenia swoich tkanek. Choroby autoimmunologiczne atakują różne narządy lub układy i mają przebieg przewlekły oraz charakteryzują się okresami zaostrzeń i remisji.

Choroby autoimmunologiczne diagnozowane są coraz częściej w różnych grupach wiekowych. Szacuje się, że problemy immunologiczne dotyczą 3-8% światowej populacji. Bardziej podatne na autoimmunologiczne choroby są kobiety. Zmiany immunologiczne w organizmie najczęściej pojawiają się około 30. roku życia. Możliwe jest współwystępowanie kilku chorób autoimmunologicznych u jednej osoby. 

Choroby immunologiczne – rodzaje

Reakcja autoimmunologiczna może być skierowana przeciwko poszczególnym narządom:

• choroby autoimmunologiczne tarczycy – choroba Hashimoto, choroba Gravesa-Basedowa,
• choroby autoimmunologiczne jelit – wrzodziejące zapalenie jelita grubego, choroba Leśniowskiego-Crohna, celiakia,
• choroby autoimmunologiczne nadnerczy – choroba Addisona,
• choroby autoimmunologiczne skóry – bielactwo, łuszczyca, łysienie plackowate,
• choroby autoimmunologiczne o podłożu neurologicznym – miastenia, stwardnienie rozsiane,
• choroby autoimmunologiczne trzustki – cukrzyca typu 1 (insulinozależna).

Choroba immunologiczna może być również skierowana przeciwko całym układom w organizmie:

• reumatoidalne zapalenie stawów (RZS) – choroba autoimmunologiczna atakująca stawy, a z czasem też inne narządy,
• łuszczycowe zapalenie stawów (ŁZS) – immunologiczne zapalenie stawów i skóry, z czasem zajmuje również inne partie ciała, np. oczy i serce,
• zespół Sjögrena – uszkodzeniu ulegają komórki ślinianek i gruczołów łzowych, 
• twardzina układowa – choroba autoimmunologiczna skóry i tkanki łącznej, powoduje postępujące włóknienie skóry oraz narządów wewnętrznych, 
• toczeń rumieniowaty układowy – atakuje tkankę łączną, uszkodzeniu ulegają najczęściej skóra, stawy i nerki,
• anemia złośliwa (choroba Addisona Biermera) – choroba autoimmunologiczna krwi wywołana przez zaburzenia wytarzania czynnika IF niezbędnego do wchłaniania witaminy B12.

Przyczyny chorób autoimmunologicznych

W większości przypadków trudno określić jedną, główną przyczynę choroby o podłożu immunologicznym. Zwykle wymienia się kilka różnych czynników, które mogły wywołać reakcję autoimmunologiczną w organizmie. 

Przyczyny środowiskowe powstawania chorób autoimmunologicznych, które wymienia się najczęściej:

• stres,
• zaburzenia hormonalne,
• antygeny z żywności,
• zanieczyszczenie powietrza,
• infekcje wirusowe i bakteryjne,
• stosowane leki,
• promieniowanie ultrafioletowe.

Wskazuje się również genetyczne predyspozycje do autoimmunologii – w niektórych rodzinach częstotliwość zapadania na choroby autoimmunologiczne jest większa niż w innych.

Choroby autoimmunologiczne – objawy

Objawy chorób autoimmunologicznych zależą od tego, jaki narząd lub układ w organizmie został zaatakowany. Zatem schorzenia z autoagresji wywołują m.in. objawy skórne, bóle stawów, objawy ze strony układu pokarmowego, niedokrwistość, przemęczenie, zawroty głowy, podwyższoną temperaturę ciała i wiele innych, nieswoistych symptomów, które powinny zostać zweryfikowane odpowiednimi badaniami. Choroby autoimmunologiczne mają przebieg przewlekły, charakteryzują się okresami zaostrzeń i remisji. Ich konsekwencją może być inwalidztwo, a nawet śmierć.

Choroby autoimmunologiczne – diagnostyka

Jednym z podstawowych markerów diagnostycznych w schorzeniach autoimmunologicznych jest obecność swoistych przeciwciał we krwi. Na przykład obecność przeciwciał przeciwko insulinie czy dekarboksylazie kwasu glutaminowego nasuwa podejrzenie rozwoju cukrzycy typu 1. Z kolei obecność przeciwciał anty-TPO czy anty-TG może świadczyć o rozwijającej się chorobie Hashimoto. Lecz same przeciwciała nie są wystarczające do postawienia diagnozy. Konieczne są dodatkowe badania, np. USG tarczycy w przypadku choroby Hashimoto, USG nadnerczy w chorobie Addisona, biopsja jelita cienkiego w przypadku celiakii.

Jak leczy się choroby autoimmunologiczne?

Celem leczenia chorób autoimmunologicznych jest przywrócenie tolerancji immunologicznej na własne antygeny. To bardzo trudne, ponieważ często za daną chorobę odpowiada reakcja immunologiczna przeciwko całej grupie antygenów, a nie jednemu. Leczenie chorób autoimmunologicznych polega więc przede wszystkim na podawaniu leków hamujących działanie układu odpornościowego (leki immunosupresyjne). Leczenie zaburzeń autoimmunologicznych to również terapia objawowa – podawanie leków przeciwzapalnych, przeciwbólowych oraz kortykosteroidów.

Duże nadzieje w leczeniu chorób autoimmunologicznych pokłada się w lekach biologicznych – terapie polegają na zastosowaniu laboratoryjnie wytworzonych cząsteczek, które naturalnie występują w organizmie i mają za zadanie regulować procesy związane z odpornością.

Według aktualnych badań nie jest możliwe całkowite wyleczenie choroby autoimmunologicznej. Jednak dzięki wdrożeniu właściwego leczenia farmakologicznego i (w wielu przypadkach) żywieniowego można osiągnąć długotrwałą remisję.

Dieta w chorobach autoimmunologicznych

W przypadku niektórych chorób autoimmunologicznych ogromną rolę w ich leczeniu odgrywa dieta. Nie ma uniwersalnych zaleceń żywieniowych dla wszystkich chorób autoimmunologicznych. Często sposób odżywiania jest kwestią bardzo złożoną i wymaga indywidualnego podejścia zależnego od stanu chorego. Przykładowo w ciężkich postaciach chorób nieswoistych jelit konieczne jest zastosowanie żywienia dojelitowego lub nawet pozajelitowego (dożylnego).

W celu minimalizowania objawów chorób autoimmunologicznych często zaleca się stosowanie diet eliminacyjnych. Korzystne działanie diety eliminacyjnej wykazano m.in. w przebiegu choroby Hashimoto czy RZS. Do najczęściej eliminowanych składników należą gluten, laktoza, a także białka mleka. Największą skuteczność dietoterapii wykazano w przypadku celiakii – dieta bezglutenowa stanowi w tym przypadku obowiązkowy element leczenia. Dzięki całkowitej eliminacji produktów zawierających gluten, osoby chore na celiakię mogą osiągnąć całkowitą remisję i odzyskać komfort życia. 

Obecnie Centrum Medyczne Synexus prowadzi badania dotyczące niektórych schorzeń z autoagresji – reumatoidalnego zapalenia stawów, bielactwa, choroby Leśniowskiego-Crohna czy wrzodziejącego zapalenia jelita grubego. Pacjenci, u których zdiagnozowano te choroby autoimmunologiczne, mogą zyskać szansę na zakwalifikowanie się do badań klinicznych innowacyjnych leków.

lek. Michał Dąbrowski